Хотууд үргэлж ногоон байгууламжийн асуудалтай тулгардаг. Балар эртний үеэс хойш хүмүүс суурин газар байгуулахын тулд ойг маш эрчтэйгээр сүйтгэсэн нь ногоон байгууламж ямар хэрэгтэй талаар ярихад хүргэсэн билээ.
Ургамал нь хотуудын хүн болон зэрлэг амьтан амьдрахад тухтай орчин бий болгоход тусалдаг ба мөн хотын агаарыг аюулгүй болгоход туслахыг эрдэмтэд ярьж эхлэв. Мод агаарын бохирдлыг бууруулахаас гадна дэлхийн өнцөг булан бүрийн хотууд ойг сэргээхийг хичээж байна.
2019 оны 1 сард, Лондон хотын захирагч “дараа жилийн эцэс гэхэд 7000 мод суулгасан байна” гэдгээ зарлав. Үүний зэрэгцээ, Хятадын Бээжин хот байрлах Хэбэй муж нийслэл хотыг тойрсон үйлдвэрээс гарах бохирдлыг бууруулах зорилгоор ургамлан “ногоон цагирган бүс” дээр ажиллаж байна. Мөн Парис хот уур амьсгалын өөрчлөлттэй дасан зохицох зорилгоор өөрсдийн хамгийн гайхамшигтай нэрийн хуудас болсон газруудаа багтаасан хотын ойтой болохыг төлөвлөж байгаа ба энэ нь мөн агаарын чанарыг сайжруулах ажээ.
Моднууд ерөнхийдөө агаарын бохирдлыг бууруулахад үр дүнтэй байдаг ч агаарыг илүү сайжруулахад энэ нь хотод байгаа хэдэн мод шиг энгийн зүйл биш юм. Хот болон гудамж дахь агаарыг эрс өөрчлөхийн тулд зөв модоо суулгах хэрэгтэй.
Мэдээж мод бол зөвхөн бохирдлыг шүүх арга юм: илүү сайн арга нь юун түрүүнд бохирдуулагч бодисын ялгарлыг бууруулах хэмээн Дэвид Новак (агаарын чанарт ургамлын нөлөөллийг 30 жилийн турш судалж буй АНУ-ын Ойн Үйлчилгээний ахлах эрдэмтэн) тэмдэглэжээ. “Гэхдээ мод их тус болно” гэж тэрээр хэлдэг.
Мод агаарын чанарыг шууд болон шууд бус замаар сайжруулж чадна. Шууд бус арга нь мод газрын гадаргыг сүүдэрлэж температурыг бууруулж тус болно. Хэрвээ барилгууд модоор сүүдэрлэвэл, ердийн агааржуулагчийн хэрэгцээг бууруулж улмаар агааржуулагчаас гарах хүлэмжийн хийнүүдийг бууруулна. Дээрээс нь бага температур нь, халуун өдрүүдэд хот суурин газруудад хуримтлагддаг газрын түвшиний озон гэх мэт хортой бохирдуулагчдыг эрсдэлийг бууруулах юм.
Гэхдээ мод агаар дахь бохирдуулагчдыг шууд бууруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг нь үнэн билээ. Ургамал нь нүүрстөрөгчийн давхар ислийг шингээж хүчилтөрөгч ялгаруулдаг болохоор ихэвчлэн экосистемийн “уушиг” гэж үздэг хэмээн Рита Баралди (Италийн үндэсний судалгааны зөвлөлийн, Био Эдийн засгийн хүрээлэнгийн ургамлын физиологич) хэлсэн байна. Мөн Хүхрийн давхар исэл болон азотын давхар исэл гэх мэт агаар мандлын бохирдуулагчийг навчаараа шүүх замаар моднууд нь экосистемийн “элэг”-ний үүргийг ч бас гүйцэтгэдэг.
“Моднууд нь ялангуяа тоосонцрыг бууруулахад үр дүнтэй байдаг” хэмээн Новак нэмж хэлсэн байна. Тоосонцор нь тээврийн хэрэгсэл болон үйлдвэрийн түлш шаталт зэргээс гарсан органик химийн нэгдлүүд, хүчил, металл, шороо зэрэг маш жижиг тоос хэлбэрээр тархах ба мөн барилгын талбайгаас ч ялгарна.
Эдгээр тоосонцроос хамгийн том нь 10 микрометр (PM10 хэмээн танигдсан) хүртэлх хэмжээтэй, хүний үсний тавны нэг хэмжээтэй. Мөн PM2.5 буюу 2.5 микрометр хэмжээтэй, нано хэмжээний жижиг хэсгээс ч жижиг тоосонцрууд байдаг.
Нарийн тоосонцорууд хүний амьсгалын системд хялбархан нэвтрэх ба уушиг болон зүрх судасны өвчин үүсгэнэ, эсвэл амьсгалын замын өвчнийг улам хүндрүүлнэ. Энэ нь мөн үрэвсэл болон зүрхний өвчлөлтэй холбоотой байдаг. Нэгэн судалгаагаар дэлхийн хэмжээнд жилд 8.9 сая хүн нарийн ширхэгт тоосонцрын өртөлтөнд хамааралтайгаар нас барж байна гэж гарсан байна.
Агаар цэвэршүүлэх
Хот төлөвлөлтийн хандлагаас харахад ургамал нь Тоосонцорын бохирдлыг арилгагч бэлэн бүтээгдэхүүний үүрэг гүйцэтгэж байна. Моднууд нь Тоосонцорын бохирдлыг хоёр үндсэн аргаар буулгана гэж Прашант Кумар (Prashant Kumar, Суррей их сургуулийн Дэлхийн Цэвэр агаар судалгааны төвийг үүсгэн байгуулагч захирал) дурдсан.
Шилмүүст мод нь Тоосонцрын бохирдлыг бууруулах боломжийг олгоно. Учир нь эдгээр мод нь мөнх ногоон мод юм. Гэвч эдгээрийг автоматаар ямар ч нөхцөлд тохируулан ургуулж болдоггүй.
Эхнийх нь сарнилт – жижиг тоосонцор хуримтлагдсан үүл нь мод болон ургамлуудыг мөргөж сарних ба агаарт орж шингэрч, хүний амьсгалын замын эрсдэлийг бууруулна. Хоёр дахь нь хуримтлал – Тоосонцор нь лав, мод болон бутны үсэрхэг навчинд маш хялбархан хуримтлагддаг. Бороо орох үед эдгээр ихэнх тоосонцор усаар угаагдаж ус зайлуулах хоолойгоор урсан алга болно.
“Модны зүйл тус бүр ийм шүүлтүүрийн үйл ажиллагаа явуулах нь ихэнхдээ модны сүүдэрлэлтийн талбай, навчны хэмжээ болон бүтцээс хамаарна” гэж Баралди (Baraldi) дурдсан. Том талбайтай моднууд жижиг талбайтай моднуудаасаа илүү их тоосонцор хуримтлуулдаг. Навчны хэлбэрийн тухайд, тоосонцруудад барзгар үсэрхэг гадаргуутай навчнууд “хамгийн сайн шүүлтүүр”-ийн үүргийг гүйцэтгэнэ.
Сүүлийн үеийн судалгаануудад, ургамлын навчнууд дээрх маш жижиг үснүүд нь Тоосонцрын бохирдол үүсгэгч хатуу болон шингэн тоосонцруудыг хуримтлуулахад маш том үүрэг гүйцэтгэдэг гэж бичсэн байна. Барбара Махер болон Ланкастерийн Их Сургуулийн хамт олны сүүлийн үеийн нэгэн судалгаанд 9 төрөл зүйлийн модны “тоосонцрын бохирдол” барих чадамжийг туршсан байна. Мөнгөн хус, Улаан мод болон хөгшин моднууд тоосонцрыг хамгийн сайн барьж байсан ба тэдгээрийн навчин дээрх үс бохирдлыг 79%, 71%, 70% тус тус бууруулж байв. Эсрэгээрээ хатсан моднууд судлагдсан төрөл зүйлүүдээс хамгийн бага ашигтай гэж гарсан буюу бохирдлыг 32% бууруулж байна.
Альпийн агаар
Нарс, Агар гэх мэт шилмүүст моднууд бол байгалийн сайн цэвэршүүлэгч нар юм. 2015 онд Бээжингийн Цинхуа Их сургуулийн Дэлхий судлалын шинжлэх ухааны төвийн Хотын экологич Жүн Янг PM2.5-ыг шингээх чадвар дээр нь үндэслээд хотууд дахь хамгийн их тархалттай модны төрөл зүйлүүдийг эрэмбэлсэн байна. Энэ эрэмбэд мөн моднуудын хотын нөхцөлд амьдрах чадварыг болон харшил үүсгэгчид, дэгдэмхий органик нэгдлүүд, азотын давхар исэл гэх мэт тээврийн хэрэгслээс ялгарч буй хийнүүдтэй урвалд ордог бодисуудын агаарын чанар дахь сөрөг нөлөөллүүдийг харгалзан үзсэн байна. Нарны гэрэл тусч байх үед эдгээр урвалууд нь хүний эрүүл мэндэд хортой газрын түвшний озон үүсэхэд хувь нэмэр оруулдаг. Үр нөлөө нь мэдэгдэхүйц: 2006 онд Берлин халах үед ургамлын дэгдэмхий органик нэгдэл болон тээврийн хэрэгслийн бохирдуулагчдын харилцан үйлчлэлээр озон үүсч агаарын чанарыг огцом муудахад хүргэсэн.
Янгийн гайхшруулсан нэг зүйл нь түүний эрэмбэлсэн систем нь хамгийн өргөн тархсан модны төрөл зүйлс хамгийн сайн бохирдол шүүгчид биш гэж харуулсан явдал юм. “Хамгийн олон давтагддаг 10 төрөл зүйл модноос, Лондон плане, мөнгөн агч болон зөгийн хуайс зэрэг моднууд дунджаас дээгүүр эрэмбэлэгдсэн байна” гэж тэрээр хэлжээ. Хамгийн сайн бохирдол шүүгч мод нь нарс, агар зэрэг шилмүүст моднууд байсан. Шилмүүст мод тарих нь Бээжин гэх мэт хотуудад нарийн тоосонцрын бохирдлыг бууруулахад хамгийн үр дүнтэй байх болно хэмээн Янг дүгнэсэн. Хятадын нийслэл хотын тоосонцрын бохирдол 125µ/м3 дээш байна гэж тогтмол мэдээлдэг бөгөөд энэ үзүүлэлт нь ДЭМБ-ын гаргасан босго үзүүлэлт болох 10µ/м3-ээс 10 дахин их байна.
Агаарын бохирдлыг бууруулахад хотын моднуудын ач холбогдлын талаар маш олон зөрчилтэй зөвлөгөө болон хүсэл эрмэлзэл байна. Степан Карлисле
Шилмүүст мод нь PM-ийг амжилттай бууруулж буй шалтгаан нь түүний халхавчны бүтэцтэй холбоотой юм. Нягт шигүү зүү шиг халхавч бүхий шилмүүст модны навч нь бохирдолтыг барьдаг ба эдгээр нь биологийн улирлын чанарт тусалдаг. Одоо ч шилмүүст модыг хамгийн сайн PM бууруулагч гэж санал болгодог учир нь мөнх ногооны төрөл зүйл юм. Навчит моднуудаас ялгаатай нь бусад мод өвлийн улиралд навчаа гөвдөг бол мөнх ногоон нь жилийн түрш шүүлтүүр болон ажилладаг гэвч эдгээрийг автоматаар ямар ч нөхцөлд тохируулан ургуулж болдоггүй. Новакийн хэлж буйгаар шилмүүст модны гол асуудал нь тэдгээр олон төрөл зүйл нь хөрсөн дахь давсны түвшинд маш мэдрэмтгий байж болно. Давсжилт өндөр байх хандлагатай байна. Шилмүүст модны нийтлэг онцлог нь жилийн турш нарны гэрлийг хааж цас, мөс хайлуулахаас хамгаалж чадна. Гэвч энэ нь хүйтний эрч чангарч буй газруудад замын хөдөлгөөний асуудалд хүргэж болзошгүй. Шилмүүст модны энэ хоёр сул талыг Ян зөвлөмждөө анхааруулга болгон тусгажээ.
Модны асуудал
Новак хэлэхдээ зарим навчит төрөл зүйлүүд сөрөг нөлөө дагуулж болно. Жишээ нь дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст байх хотуудаас олдсон мод : улиас, хар бохьт зэрэг Органик Дэгдэмхий Нэгдэл ялгаруулалтын түвшинээрээ өндөр байж болох юм. Сантьяго хотын агаарын чанарт янз бүрийн зүйл хэрхэн нөлөөлдөг талаар судалсан Чилийн Их сургуулийн органик химич Маргарита Прендез “РМ-ийн шингээлтийг хамгийн дээд хэмжээнд байлгах, гэхдээ озоны урьдал үүсгэгч бодисыг багасгах боломжийг олгодог төрөл зүйлийг таньж мэдэхийг хүсч байна. Новак Органик Дэгдэмхий Нэгдэл багатай ургамлын жишээнд гемокок, арц, хайлаас, навчит мод зэрэг шилмүүст моддыг иш татав. Сантьяго болон Чилийн бусад хотуудын мэдээлэлд үндэслэн унаган мод нь уугуул бус модноос цөөн тооны Органик Дэгдэмхий Нэгдэл ялгаруулдаг ”гэж Прендез нэмж хэлэв. Сантьяго хотод уугуул бус төрөл зүйл Прунус, Лондонгийн чинжүү нь төрөлхийн зүйлээс 30 дахин их Органик Дэгдэмхий Нэгдэл үүсгэдэг. Гэхдээ энэ дүрэм хаа сайгүй хэрэгжихгүй байж магадгүй бөгөөд Янг эндемик болон танилцуулсан модны талаар ерөнхийд нь ярих боломжгүй гэж хэлэв. “Агаарын бохирдлыг бууруулах хамгийн сайн төрөл зүйл бол уугуул биш мод юм” гэж тэр хэллээ. “Бид тэднийг үзэл суртлын шалтгаанаар үгүйсгэх ёсгүй.” Хотод тохирох модыг хайж олох нь маш тэнцвэртэй том ажил юм. Гэхдээ энэ бол дөнгөж эхлэл гэж Новак хэлэв. Дараагийн асуулт бол тэдгээрийг хаана тарих вэ? гэдэг том асуудал юм. Төлөвлөлт муугаас болж олон сайн схемүүд бүтэлгүйтэж байна. “Бээжин, Мехико зэрэг зарим хотууд хотын төвүүдээс нэлээд хол мод тарьсан” гэж Байгаль хамгаалагчдын тэргүүлэх эрдэмтэн Роб Макдональд хэлэв. “Энэ нь тийм ч ашигтай биш байж магадгүй юм.” Хотын ойжуулалтыг зохицуулахын тулд хотын захиргаатай хамтран ажилладаг Макдональдс хэлэхдээ, гол төлөв модыг хүмүүс амьдардаг газар болон бохирдлын эх үүсвэрийн ойролцоо тарих хэрэгтэй. Салхины чиглэл, ландшафтын бүтэц нь бохирдлын шилжих хөдөлгөөнд нөлөөлж болзошгүй тул модыг зохих ёсоор нь тарих хэрэгтэй байна гэж Новак нэмж хэлэв. Манхэттэн хотын төвийн нэгэн адил өндөр барилгуудаар хүрээлэгдсэн нарийхан гудамжинд агаарын урсгал газар доорхи бохирдуулагчийг барьж чаддаг. Том халхавч бүхий өндөр модыг тарих нь бохирдлыг тараахаас урьдчилан сэргийлэх нөхцөл байдлыг улам бүр дордуулж болзошгүй юм. Саяхан Бээжин хотод мод тарих төлөвлөлтийн арга хэмжээ авсны үр дүнд зарим газарт бохирдол бий болсон. Кумар болон түүний баг саяхан энэ талаар хот төлөвлөлтөд зориулж тодорхой зөвлөмж гаргасан. Өндөр байшингийн хажуугийн нарийхан гудамжны засч тэгшилсэн бут эсвэл ногоон ханыг илүүд үздэг. Америкийн захын хорооллуудын нэгэн адил намхан барилгуудаар хүрээлэгдсэн өргөн замууд дээр агаар чөлөөтэй урсдаг тул бохирдуулагч бодис барих эрсдэл багатай тул мод, засч тэгшилсэн бутыг хоёуланг нь ашиглах боломжтой болно. Баралди нэмж хэлэхдээ замын хажуугийн засч тэгшилсэн бутны жишээнд viburnum, улаан үзүүрт фотиниа, привет ба лаврын лаврел зэрэг орно. Хэдийгээр нэг модны төрөл зүйл бохирдуулагч бодис барих чадвараараа тэргүүлэгч байж болох ч биологийн олон янз байдлыг хангах нь зайлшгүй чухал юм. Кумар хотын ой модны 5-10% -иас ихгүй хэсгийг ижил зүйл, бүлгэмдлээс бүрдүүлэхийг зөвлөж байна. Новакийн тэмдэглэж буй эцсийн хүчин зүйл бол засвар үйлчилгээ, ашиглалтын хугацаандаа бодитой хандах хэрэгтэй – тийм ч их анхаарал, арчилгаа шаарддаггүй, хэдэн арван жил үргэлжлэх боломжтой олон наст таримлыг илүүд үзэх хэрэгтэй.
Зассан бут ба агаарын бохирдол бууруулах
Ийм өргөн хувьсагчийн хувьд тухайн газар нутагт аль зүйл хамгийн сайн үр дүнтэй болохыг мэдэх нь илүү их асуудал дагуулж болох юм. “Агаарын бохирдлыг бууруулах хотын модны ашиг тусын талаар маш олон зөрчилтэй зөвлөгөө байдаг” гэж Пеннсильванийн Их Сургуулийн байгалийн ба баригдсан орчны харилцан үйлчлэлийг судалдаг хотын экологич Стефани Карлайл хэллээ. “Дээрээс нь үүнийг хэмжих үнэхээр хэцүү байдаг. Үнэн хэрэгтээ зарим судалгаагаар ургамал доторх орон зайд хүрэх PM-ийг 1% -иас бага хэмжээгээр бууруулдаг бол зарим судалгаагаар 60% -ийг бууруулдаг гэж үздэг. Гэхдээ эрдэмтэд хот суурин газрын дизайнеруудад тодорхой байршилд хамгийн тохиромжтой төрөл зүйлийг тодорхойлоход нь туслах хэрэгсэл бүтээж байна. Жишээлбэл, АНУ-ын Ойн албанаас гаргасан үнэгүй програм хангамж болох iTree нь агаарын бохирдлыг арилгах чадвар, нүүрстөрөгчийн агууламж, утаа ялгаруулах зэрэг олон хувьсагч дээр үндэслэн төрөл зүйлүүдийг эрэмбэлдэг. Канадын Онтарио мужийн Оаквилл хот нь iTree-ийг анх нэвтрүүлж байсан газруудын нэг байсан бөгөөд тэнцвэрийг зөв олох нь хичнээн хэцүү байдгийн тод жишээ юм. ITree-ийн дагуу хотын захиргаа Норвегийн агч нь агаарын чанарт бусад модноос илүү их ашиг тусаа өгдөг болохыг тогтоожээ. Гэхдээ Норвегийн агчууд хотын халхавчны 10 гаруй хувийг эзэлдэг байсан ба энэ нь биологийн олон янз байдлыг хадгалахын тулд хотод үүнээс илүүг тарихаас татгалзжээ. Гэсэн хэдий ч iTree нь агаарын чанарт төдийлөн тус болохгүй гэдгийг илчилсний дараа хотын захиргаа долоогоно тарихаа больжээ. Долоогоныг аажмаар Америкийн хайлаасаар сольсон боловч дараа нь Голландын хайлаас өвчинд мэдрэмтгий болжээ. Новакийн тайлбарлаж байгаагаар iTree хэрэгсэл дэх зүйлүүдийн зэрэглэл нь орон нутгийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэхгүйгээр хамгийн сайн зүйлүүдийн ерөнхий шинж чанарыг өгдөг. “Дээд талд гарч буй зүйлүүд нь мэдрэмтгий шинжтэй эсвэл тухайн экосистемд тохирохгүй байж болно” гэж тэр хэлэв. “Тиймээс орон нутгийн нөхцөлийг харгалзан аль зүйл сайн ургахыг орон нутгийн мэргэжилтнүүдээс тодруулах нь дээр.” Дараа нь Новак болон түүний баг цааш мод тарихад орон нутгийн экосистем хэрхэн нөлөөлж, байгалийн шинж чанарыг хэрхэн ашиглах талаар судлахаар төлөвлөж байна. Энэ оны эхээр тэрээр хотын төлөвлөлтийг зохион байгуулагчдад замын хажуугийн бохирдлыг бууруулахад хувь нэмрээ оруулах боломжтой зүйлийг сонгоход нь туслах гарын авлага хамтран бичсэн. Тэрбээр агаарын бохирдлыг бууруулахад тохирсон 12 шинж чанар бүхий 61 зүйл, жишээлбэл, барзгар навчийг жагсаав. Энэхүү гарын авлагад цэцгийн тоос, Органик Дэгдэмхий Нэгдэл, өндөр засвар үйлчилгээтэй зүйл гэх мэт хувьсагчдыг багтаасан болно. Кумар “Мөнх ногоон царс, нарсны төрөл зүйл нь хамгийн үр дүнтэй гэж сонгосон” гэж хэлэв. “Тэд бохирдолд харьцангуй тэсвэртэй байдаг тул мөнх ногоон, навчны ашигтай шинж чанаруудыг багтаасан байдаг. Ийм зөвлөгөө нь зөвхөн хот төлөвлөгчид зориулагдаагүй болно. Иргэд тариалалтын сонголтыг хийхэд нь туслах болно. Кембрижийн их сургуулийн социологич Женнифер Габрис агаарын бохирдлыг бууруулахад хэн ч үүрэг гүйцэтгэхийг зөвшөөрдөг дижитал хэрэгслийг бүтээжээ. Фито-мэдрэгч гэж нэрлэдэг бөгөөд Габрисийг өмнө нь Голдсмитсийн Их Сургуульд суралцаж байх үед үүнийг боловсруулсан бөгөөд уг хэрэгсэлд ханын цэцэг, ivy зэрэг PM бууруулахад үр дүн сайтай ургамлуудыг жагсааж, тариалах газруудын талаар зөвлөмж өгсөн.
Мэдээг бэлтгэсэн: Э.Одбаатар (MSc), Х.Золзаяа
(Физик газарзүйн салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтан)
+ There are no comments
Add yours